નાતાલ: શાંતિનું પર્વ
નાતાલ એટલે ખ્રિસ્ત જયંતીના સંદર્ભમાં મને બીજા વિશ્વયુદ્ધના સમયનો એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. દુનિયાભરમાં ૧૯૪૪માં વિશ્વયુદ્ધ બરાબર જામ્યું હતું. તે વખતે અમેરિકન સૈન્યે જાપાનમાં છાવણી નાખી હતી. ડિસેમ્બર ૧૯૪૪માં નાતાલ નજીક આવતી હતી. અમેરિકન સૈન્યમાં ઘણા ખ્રિસ્તીઓ હતા. કેટલાક સૈનિકોએ નાતાલના દિવસે ઉપાસનાવિધિ અને પરમપૂજાની વાત સૈનિક વડાને જણાવી હતી. પણ પરમપૂજા કરે કોણ? કોઈકે કહ્યું કે, અટકમાં લીધેલા જાપાની કેદીઓમાં એક ખ્રિસ્તી પુરોહિત છે. લશ્કરી વડાએ ખ્રિસ્તી પુરોહિતને બોલાવીને ખ્રિસ્તી સૈનિકોની માગણી જણાવી. જાપાની કેદીએ સૌ સૈનિકો અને કેદીઓ માટે પરમપૂજા કરવાની તૈયારી બતાવી.
નાતાલના પર્વના દિવસે યુદ્ધ છાવણીના બધા લોકો માટે જાપાની કેદી પુરોહિતે પરમપૂજા અર્પણ કરી. ઈસુના જન્મપ્રસંગના શુભસંદેશની ઘોષણા કર્યા પછી રાબેતા મુજબ પુરોહિતે ધર્મબોધ આપ્યો. એમાં એમણે ગમાણમાં સૂતેલા બાળ ઈસુને શાંતિના દૂત (Prince of Peace) તરીકે વર્ણવ્યા અને માતા મરિયમનું સ્તુતિગીત સમજાવ્યું. એ રીતે બધાને પ્રભુ ઈસુનાં પ્રેમ, માફી અને શાંતિનો સંદેશ આપ્યા. એટલું જ નહિ પણ પછીની પ્રાર્થનામાં પુરોહિતે વિશ્વશાંતિ માટે, સૌ ઝઘડાખોર લોકો વચ્ચે પ્રેમ, શાંતિ, માફી અને આનંદ સ્થપાય એ માટે વિશેષ પ્રાર્થના કરી. પરિણામે પરમપૂજા પછી અમેરિકન સૈનિકો અને જાપાની કેદીઓએ નાતાલને લગતી શાંતિ અને આનંદનાં ગીતો ગાયા અને સૌ શાંતિપ્રિય મિત્રો બન્યા!
બે સહસ્ત્રાબ્દિ પહેલાં ઇસ્રાયલના બેથલેહેમ નગરના એક ગમાણમાં ઈસુનો જન્મ થયો. તે વખતે એક દેવદૂતે ખુલ્લા મેદાનમાં પોતાનાં ઘેટાંની ચોકી કરતા કેટલાક ભરવાડોને ભારે આનંદના શુભસમાચાર આપ્યા: “આજે દાવિદના નગરમાં તમારો મુક્તિદાતા અવતર્યો છે.” પલકવારમાં એ દેવદૂતની સાથે બીજા દૂતો ઈશ્વરની સ્તુતિ ગાતા નજરે પડ્યા: “પરમધામમાં ઈશ્વરનો મહિમા, અને પૃથ્વી ઉપર ઈશ્વરના પ્રીતિપાત્ર માણસોમાં શાંતિ.” (જુઓ લૂક ૨: ૮-૧૨)
“માણસોમાં શાંતિ”ના આ શુભસમાચારથી લોકોમાં બે પ્રકારના પ્રતિભાવો જોઈ શકાય છે. ભરવાડોએ આતુરતાથી તાબડતોબ ગમાણમાં કપડામાં લપેટીને સુવાડેલા બાળ ઈસુને અને એનાં માબાપ મરિયમને અને યોસેફને શોધી કાઢ્યા. બાળકને જોયા પછી ભરવાડોએ બાળક વિશે પોતાને જે કહેવામાં આવ્યું હતું તે કહી સંભળાવ્યું. “…પછી ભરવાડોએ પોતે જે કંઈ સાંભળ્યું ને જોયું હતું તે બદલ ઈશ્વરનો મહિમા અને સ્તુતિ કરતા પાછા વળ્યા.” (લૂક ૨:૧૬-૨૦)
તે વખતે “યહૂદીઓનો નવો જન્મેલો રાજા”ના તારાને ઊગતો જોઈને પૂર્વમાંથી કેટલાક પંડિતો યરુશાલેમ આવ્યા અને પૂછવા લાગ્યા, “નવો જન્મેલો રાજા ક્યાં છે? …અમે તેને પગે લાગવા આવ્યા છે. એ સાંભળીને રાજા હેરોદ તેમ જ બધા યરુશાલેમવાસીઓ ચિંતામાં પડી ગયા.” (માથ્થી ૨: ૧-૩)
બાળ ઈસુના જન્મમાં રાજા હેરોદે એક પ્રતિસ્પર્ધીનો જન્મ જોયો! તેમણે બધા મુખ્ય પુરોહિતો અને શાસ્ત્રીઓને ભેગા કરી જાણ્યું હતું કે, “ખ્રિસ્તનો જન્મ યહૂદિયા પ્રાંતમાં આવેલા બેથલેહેમમાં” છે. પયગંબરોની એ મુજબની ભવિષ્યવાણી હતી. રાજા હેરોદે પોતાને મળેલી માહિતી મુજબ પંડિતોને બેથલેહેમમાં મોકલતાં કહ્યું, “જાઓ, અને એ બાળકની કાળજીથી ભાળ મેળવો. ભાળ મળે એટલે મને ખબર આપો.” પંડિતોએ “તે બાળકને તેનાં માતા મરિયમ પાસે જોયો. તેમણે તેને સાષ્ટાંગ પ્રણામ કર્યા, અને પોતાની ગાંઠડી છોડીને એક રાજવી બાળકને શોભે એવાં સોનું, ધૂપ અને બોળ ભેટ ધર્યાં.” પછી તેમને મળેલા દૈવી સંકેત મુજબ તેઓ હેરોદને મળ્યા વિના બીજે રસ્તે પોતાના દેશ પાછ ગયા. (જુઓ માથ્થી ૨: ૮-૧૨)
રાજા હેરોદનો પ્રતિભાવ કેવો છે? તેમનો રોષ એકદમ ભભૂકી ઊઠયો. તેમણે પંડિતો અને બીજાઓ પાસેથી મળેલી માહિતી મુજબ બેથલેહેમ અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાંના બે વર્ષ અને તેથી નાના બધા છોકરાઓનો વધ કરવાનો હુકમ છોડ્યો.
એટલામાં પોતાને મળેલા દૈવી સંદેશ મુજબ યોસેફ બાળ ઈસુ અને તેનાં માતા મરિયમને લઈને મિસર (ઇજિપ્ત)માં ભાગી ગયા હતા અને હેરોદે કરાવેલી બાળહત્યાઓમાંથી બાળ ઈસુ બચી ગયા. બેથલેહેમ અને આસપાસના પ્રદેશનાં બાળકોની રાજકીય હત્યા ઈસુના જન્મના સમયનો આપણને ખ્યાલ આપે છે. એ નૈતિક અધ:પતનનો સમય હતો. એ સ્વચ્છંદી રાજાશાહીનો સમય હતો. આવા કળિયુગમાં જન્મ લઈને ઈસુએ પૂરવાર કર્યુ છે કે, પોતે શાંતિના દૂત છે, શાંતિદાતા છે.
ઈસુના જીવનના ત્રીસ-ત્રીસ વર્ષ ઈસુ એક સર્વસામાન્ય બાળક, કિશોર અને યુવાન તરીકે, એમનાં માબાપના પ્રીતિપાત્ર વ્યક્તિ તરીકે જીવ્યા. ઈસુની કિશોરાવસ્થા વિશે બાઇબલ કહે છે, “ઈસુ તેમનાં (માબાપના) કહ્યામાં રહ્યા… ઈસુ જ્ઞાનમાં અને ઉંમરમાં વધતા ગયા અને ઈશ્વરના અને માણસોના વધુ ને વધુ પ્રીતિપાત્ર બનતા ગયા.” (લૂક ૨: ૫૧-૫૨)
ઈસુનું આ છૂપું, ગુપ્ત જીવન એમના જાહેરજીવનની, શાંતિના દૂત અને શાંતિદાતા તરીકેના જીવન અને સંદેશની તૈયારી હતી. ઈસુના સમયથી માંડી આજ સુધી સૌ ભલમનસાઈવાળા લોકો ‘શાંતિદૂત’ના પ્રતાપે આંતરિક અને બાહ્ય શાંતિનો અનુભવ કરતા આવ્યા છે.
અંગ્રેજી કવિ અને નિબંધકાર જી. કે. ચેસ્ટરટન (૧૮૭૪-૧૯૩૬)નું એક આનંદનું ગીત (Carol) અહીં પ્રસ્તુત છે. નાનાં બાળકો પણ સમજી શકે એવા આ ગીતનો ભાવાર્થ રજૂ કરું છું:
“બાળ ઈસુ માતાના ખોળામાં સૂએ છે,
એના બધા વાળ પ્રકાશમય છે.
(એ થાકેલીપાકેલી દુનિયા હતી,
અહીં તો બધું બરાબર છે).
બાળ ઈસુ માતાની છાતી પર સૂએ છે,
એના વાળ આકાશના તારાસમા છે.
(એ રાજાઓ કેવા ચાલાક ને કઠોર છે
પણ સાચા બે હૃદયો અહીંયાં છે).
બાળ ઈસુ માતાના હૃદય પર સૂએ છે,
એના વાળ જલતી મશાલસમા છે.
(એ થાકેલીપાકેલી દુનિયા છે
પણ અહીંયા છે દુનિયાની મન:કામના).
બાળ ઈસુ માતાના ઘૂંટણ પર ઊભા છે,
એના વાળ તો મુગટસમા હતા.
અને બધાં ફૂલો એના જ જેવાં છે
અને આકાશના બધા તારાઓએ નીચે નજર કરી છે.”
એ નાતાલને લગતા આ આનંદનું ગીત આપણને બાળ ઈસુ અને એની માતા પાસે લઈ જાય છે. એનું કવિત્વ એની સાદગીમાં છે. કવિ ચેસ્ટરટન આપણને બાળક અને એનાં માતા વિશે કંઈ માહિતી આપતા નથી. પરંતુ બાળ ઈસુના અને આપણી આસપાસની દુનિયાનો ચોક્કસ ખ્યાલ આપે છે. દુનિયામાં અરાજકતા અને અંધાધૂંધી છે.
પણ વચ્ચે છે શાંતિના દૂત! અહીંયા છે દુનિયાની મન:કામના. ખરા હૃદયોની શાંતિ અહીં સૂએ છે! અહીં સમગ્ર દુનિયાની વાત છે. બાળ ઈસુ ફૂલોના પ્રતીક દ્વારા સમગ્ર દુનિયાને પોતા તરફ ખેંચે છે અને સૌને શાંતિ પ્રદાન કરે છે.
છેલ્લે ફાધર આરોગ્યદાસ દાનિયેલની પંક્તિને આધારે બાળ ઈસુની મારી પ્રાર્થના રજૂ કરું છું:
“તું મુજ હૈયે શાંતિ ભરે
તું સૌ હૃદયે શાંતિ ધરે.”
આજકાલ પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કાર ફક્ત ભારતમાં જ નહિ, પરંતુ અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને ઇંગ્લેન્ડ જેવા દેશોમાં પણ ચર્ચા અને વાદવિવાદનો વિષય બન્યો છે! ઇન્ડિયામાં નેશનલ કમિશન ફોર વુમેન (રાષ્ટ્રીય મહિલા સમિતિ – NCW) પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કાર વિધિને નાબૂદ કરવા જણાવે છે. જુલાઈ ૨૭, ૨૦૧૮ના ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા છાપું અને એન.ડી.ટી.વી.ના સમાચાર મુજબ એન.સી. ડબલ્યુ.ના અધ્યક્ષ રેખા શર્માએ કેંદ્ર સરકારને પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારની વિધિને દેશમાંથી નિર્મૂળ કરવાની ભલામણ કરી છે!
પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારમાં ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુ ઈસુએ બક્ષેલો આ અધિકાર વાપરે છે. પણ ઈશ્વરની જ દયા દર્શાવી પાપીને માફી આપવાના આ અધિકાર પાછળ જબરજસ્ત બંધન પણ છે. ધર્મગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારની ગુપ્તતા કોઈપણ રીતે, આડકતરી રીતે પણ, કોઈની આગળ પ્રગટ કરી ન શકે, ખુલ્લું પાડી ન શકે. પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારની ગુપ્તતા સાચવવા માટે ધર્મગુરુ પોતાનો પ્રાણ આપી શકે, પણ પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારની ગુપ્ત કબૂલાત કદી છતી કરી ન શકે. એક દાખલો આપું. ધારો કે, ધર્મગુરુ એમની સલાહ-સમિતિનો એક માણસ પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારમાં એમની આગળ એકરાર કરે કે, તેમને દેવળના ભંડારમાંથી સારી રકમની ચોરી કરી છે. પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારમાં જ ધર્મગુરુ પોતાને લાગે એવાં સલાહસૂચન આપી શકે છે. પરંતુ પ્રાયશ્ચિત્ત સંસ્કારની વાત પૂરેપૂરી ગુપ્ત હોવાથી તે પુરોહિત સીધી કે આડકતરી રીતે કોઈ પગલાં ન લઈ શકે.
યશવંતભાઈની સિદ્વહસ્ત કલમે લખાયેલી પુસ્તિકા “ત્રણ વિરલ ઈસાઈ નારીઓ” વાંચવાથી મને ઘણો લાભ થયો. એ ત્રણેય પાત્રો વિશે જાણવાનો ખૂબ આનંદ મળ્યો. એમાંથી ખૂબ પ્રેરણા મળી. ત્રણેય પાત્રોની જેમ જરૂર પડે ત્યારે સાહસ કરવાની અને મુશ્કેલ સામ્પ્રત પ્રવાહો અને માન્યતાઓ સામે મારા જીવનને આગળ ધપાવવાની હિંમત મળી.
લેખકે ચીતરે ચીતરેલું ત્રીજું ઈસાઈ સ્ત્રી-પાત્ર કૉર્નેલિયા સોરાબજી છે. યશવંતભાઈએ એમને હિન્દનાં પ્રથમ મહિલા બેરિસ્ટર તરીકે તથા જિંદગીમાં “સખત ગૂંચવાડા અને હૃદયદાહ અને ઝંઝાવાતોમાંથી પસાર થનાર” મૂળ પારસી પરિવારથી ખ્રિસ્તી ધર્મ અપનાવનાર વિરલ સ્ત્રી તરીકે ચીતર્યાં છે. પણ ઇતિહાસમાં ભાગ્યે જ કૉર્નેલિયા વિશે નોંધ મળે!
“ફાધર વર્ગીસ, કેરળની પરીસ્થિતિ કેવી છે?” મારા નવા કાર્યાલયમાં જુલાઈ ૨૦૧૮ના એક દિવસે પ્રથમવાર મને મળવા આવેલા એક મિત્રે મને પૂછ્યું.
ફાધર ઈસુદાસ ક્વેલીએ બાઇબલના અનુવાદનું કામ શરૂ કર્યુ એ જ વર્ષે ૧૯૬૪માં હું ઈસુસંઘમાં દાખલ થયો હતો. પરંતુ ફાધર ઈસુદાસ સાથેનો મારો સબંધ હું અમદાવાદ ખાતે સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં ભણતો હતો ત્યારથી શરૂ થાય છે. હું મુંબઈ ખાતે એક વર્ષ માનવવિદ્યાનો એટલે મુખ્યત્વે અંગ્રેજી સાહિત્ય, લૅટિન અને ગ્રીક ભાષાઓનો અભ્યાસ અને ત્યાર બાદ માઉન્ટ આબુ ખાતે સાધનાભવનમાં એક વર્ષ ગુજરાતી ભાષાના અભ્યાસ પછી જૂન ૧૯૬૮માં કૉલેજમાં દાખલ થયો હતો.
ઈસુસંઘની છેલ્લી તાલિમ માટે તેઓ ૧૯૬૩માં તમિલનાડુના શેમ્પગન્નુર ખાતે સિક્રેટ હાર્ટ કૉલેજમાં હતા. તે વખતે જાન્યુઆરી ૧૯૬૪માં ફાધર ઈસુદાસે કદી કલ્પી નહોતી એવી નિમણૂંક તેમણે ઈસુસંઘની સમાચાર-પત્રિકા દ્વારા મળી! ગુજરાતી ભાષાના મૂર્ધન્ય–ભગીરથ અનુવાદક નગીનદાસ પારેખ જોડે અદ્યતન ગુજરાતી ભાષામાં બાઈબલનો અનુવાદ કરવા માટે તેમની નિમણૂંક થઈ છે!
મોહરમ ભારતનો એક રાષ્ટ્રીય તહેવાર છે. મોહરમ એટલે સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશ જણાવે છે તેમ, “હિજરી સનનો પહેલો મહિનો” એમાં તાજિયા નીકળે છે. આ વર્ષે ૨૦૧૮માં સપ્ટેમ્બરની ૨૧મી તારીખે મોહરમ શરૂ થાય છે.
હુસેન ઇચ્છતા નહોતા કે, પોતાની સામેના યઝીદના આતંકી સેનાના હુમલામાં પોતાના શહેર અને નાગરિકોને વેઠવું પડે. એટલે હુસેન પોતાના કુટુંબકબીલા અને સાથીદારોના ૭૨ માણસોને લઈને મદીના (Medina) શહેરમાંથી ઈરાકના કુફા જવા નીકળી પડ્યા. પૂર્વના લોકોમાંથી ટેકો મળવાની હુસેન આશા રાખતા હતા. પરંતુ યઝીદની ૩૦૦૦ જેટલી સેનાએ હુસેન અને એમની સાથેના લોકોને રસ્તામાં જ રોક્યા.
આ એક હાઈસ્કૂલ વિદ્યાર્થિંનીની વાત છે. તે અમદાવાદ ખાતે સેન્ટ ઝેવિયર્સ લૉયોલામાં ભણતી હતી. તેના બાપુજી મહીને એક લાખ રૂપિયા કમાતા હતા. તેની બહેનપણીઓ બધી ટયૂશનમાં જતી હતી. એટલે તેણે પોતાના બાપુજી પાસે જઈને ટયૂશન ફી માટે પૈસા માગ્યા. તેના બાપુજીએ પૂછ્યું, “તને બુદ્ધિ છે કે નહિ?” “હા, મને બુદ્ધિ છે,” દીકરીએ કહ્યું. “તો તારે ટયૂશનની જરૂર નથી. જા, સ્કૂલમાં જઈને વ્યવસ્થિત રીતે ભણ.” બાપુજીએ ટયૂશન ફી આપવાને બદલે દીકરીને જાત-મહેનતનો રસ્તો બતાવ્યો.
પ્રાયશ્રિત સંસ્કાર (કન્ફેશન) એટલે ઈતર ધર્મના લોકો માટે પાપ આચરનાર માણસકોઈ પુરોહિત પાસે જઈને પોતાના પાપ એકરાર કરે છે, જેનો પુરોહિત દૂરપયોગ કરી શકે છે. પ્રાયશ્રિત સંસ્કાર અંગે આ વ્યાખ્યા એક ખૂબ સાદીસીધી, ઉપરછલ્લી અને ખોટી સમજણ છે. હું માનું છું કે, રેખા શર્માને આવી કોઈ ગેરસમજણ કે આવી ખોટી સમજણ હશે! એટલે જ તેઓ નેશનલ કાઉન્સિલ ફોર વેમન (NCW)ના અધ્યક્ષ તરીકે પ્રાયશ્રિત સંસ્કારની પ્રથાને નાબૂદ કરવાની માંગણી કરી છે. (ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા જુલાઈ ૨૭, ૨૦૧૮).
કંધમાલ એ ઓડીસા રાજ્યનો એક પછાત જિલ્લો છે. પણ ત્યાં ખ્રિસ્તીઓ સામેની સતામણીથી આજે ‘કંધમાલ’ એક વિશ્વવિખ્યાત નામ બની ગયું છે! કંધમાલમાં સ્વામી લક્ષ્મનાનંદ સરસ્વતીએ આદિવાસી ખ્રિસ્તીઓને ‘ઘર વાપસી’ના કાર્યક્રમો હેઠળ ખૂબ વિખવાદો સર્જ્યા હતા અને સ્વામી અનેક કોર્ટ કેસોમાં ફસાયા હતા. કંધમાલના લોકો કહે છે કે, કેટલાક કેસોમાં સ્વામીના વિરુદ્ધમાં ચુકાદો આવવાની શક્યતા હતી. ત્યાં સ્વામીની હત્યા થઈ.
‘પરમપ્રસાદ’ની પેટી પર પેશાબ કરનાર બે યુવાનના ગુપ્તાંગો પર બળતરાની થયેલી પીડાથી સરકારી દવાખાનામાં લઈ ગયા. વિચિત્ર લાગતી બળતરા માટે ડોકટરો કઈ કરી શક્યા નથી. એટલે તેઓએ બને યુવાનોની પાસે ૧૪૫ કિલોમીટર દૂર બેરહામપુર ખાતે આવેલી મેડીકલ કોલેજના ડોક્ટરોએ પણ નિદાન કરી સારવાર કરવાની પોતાની અશ્રમતા બતાવી! રાઈકિયા ખાતેના દેવળથી દસ કિલોમીટર દૂર આવેલા પોતાના ગામ લૂહુરિગ્યામાં પાછા આવતાં બને યુવાનોનું મૃત્યુ થયું.
એક વડીલ મિત્રે મને સલાહ આપી. સોસિયલ મીડિયાથી દૂર રહો. નહિ તો તમને એનો નશો ચઢશે અને તમે તમારો મતી સમય વેડફી નાખશો. વાત સાચી છે. સોસિયલ મીડિયાનો નશો ચઢેલા માણસોને હું ઓળખું છું. એના માઠા પરિણામોથી હું વાકેફ છું. એટલે હું સાવધાન રહું છું. પણ સોસિયલ મીડિયાથી દૂર રહેતો નથી. કારણ, આજે સોસિયલ મીડિયાથી યુવક-યુવતીઓની દુનિયા છે. મારા લેખનકાર્યમાં યુવક-યુવતીઓ સાથે મારો નાતો છે. એમના સોસિયલ મીડિયાની દુનિયામાંથી કઈક ને કઈક હમેશા શીખતો રહું છું. સોસિયલ મીડિયાથી મને ઘણી વાર પ્રેરણાત્મક, ચિંતનીય અને માહિતીસભર વાતો જાણવા મળે છે.
દિવસો અને અઠવાડીયાઓ પસાર થવાં માંડ્યા. લીલી ડોક્ટરના કહ્યા પ્રમાણે બધું કરતી હતી. તે પોતાના ગુસ્સા પર બરાબર કબજો મેળવી શકી હતી. એટલું જ નહી પણ બધી બાબતોમાં સાસુમા સાથે ખૂબ પ્રેમ અને આદરમાનથી વર્તતી હતી. સાસુમા પણ લીલીના જીગરી દોસ્ત બની રહ્યા હતાં