એક બળાત્કારનો આરોપ અને કપોલકલ્પિત વાતો
“ફાધર વર્ગીસ, કેરળની પરીસ્થિતિ કેવી છે?” મારા નવા કાર્યાલયમાં જુલાઈ ૨૦૧૮ના એક દિવસે પ્રથમવાર મને મળવા આવેલા એક મિત્રે મને પૂછ્યું.
“અઠવાડિયા સુધીના અવિરત વરસાદ અને પૂરથી કેરળમાં સર્વત્ર વિનાશ અને ભારે જાનહાનિ થયાં છે. વરસાદ અને પૂરે બધા લોકો પર બધેય કેર વર્ષાવ્યો છે. બધા લોકોએ ખૂબ નુકશાન વેઠયું છે,…” મેં કહ્યું.
“ના, ફાધર. હું તો આપને કેરળના એક બિશપ અને સિસ્ટરના મામલા વિષે પૂછું છું.” મારી વાત વચ્ચેથી કાપીને મિત્રે પોતાનો પ્રશ્ન સ્પષ્ટ કર્યો.
“ઓ હો! આપ મૂળ કેરળના બિશપ પર એક સાધ્વીબહેન સિસ્ટરે કરેલા અત્યાચારના આક્ષેપ વિશે પૂછો છો! એના વિશે હું શું કહું? આજકાલ એ મામલા વિશે ટેલિવિઝનો અને છાપાંસામયિકોમાં ઘણુંબધું આવ્યા કરે છે. કોર્ટકચેરીમાં કેસ પણ ચાલે છે. એના વિશે મારી પાસે કોઈ વિશેષ માહિતી નથી,” મેં નિખાલસતાથી કહ્યું.
એ મિત્ર ગયા પછી એમના પ્રશ્ને મને વિચારતો કરી મૂક્યો. એ સિસ્ટર અને બિશપ વચ્ચેની ખરી વાત જાણ્યા વિના લોકો બેફામ બોલે છે, લખે છે. એટલે સિસ્ટરે, બિશપ પર ૧૩ વખત બળાત્કાર કર્યાના આક્ષેપના સંદર્ભમાં હું કેટલીક ચોખ્ખી વાત કરી શકું છું. સૌ પ્રથમ તો આપણને બંને પક્ષો વિશે એમની વાસ્તવિક પરીસ્થિતિ વિશે, જાણવાની જરૂર છે.
બિશપ અને સિસ્ટર બંને મૂળ કેરળનાં છે. પણ હાલ બિશપ પંજાબમાં જલંધર ધર્મપ્રાંતના ધર્માધ્યક્ષ છે. બિશપના પુરોગામી અને જલંધર ધર્મપ્રાંતના પ્રથમ બિશપે સ્થાપેલા એક સાધ્વીસંઘના આ સિસ્ટર એક સભ્ય છે. દરેક સાધ્વીમંડળનાં સભ્યો માટે નીતિનિયમ અને આચારસંહિતાનું બંધારણ હોય છે. સિસ્ટરના ‘સ્થાનિક’ સાધ્વીસંઘનો અંતિમ અધિકારી સ્થાનિક ધર્માધ્યક્ષ એટલે કે જલંધર ધર્માધ્યક્ષ છે.
બિશપ અને સિસ્ટર વચ્ચેનો મામલો જયારે સિસ્ટર જલંધરમાં કાર્યરત હતાં ત્યારનો છે. બંને પ્રભુ ઈસુને આજીવન સમર્પિત વ્યક્તિઓ છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સમર્પિત જીવન છે, જેના વિષે લોકો બરાબર જાણતા નથી.
કોઈ ખ્રિસ્તી યુવતી કે યુવક પરિપક્વ નિર્ણય કરીને સમર્પિત જીવનને ભેટે છે. એમાં એક તબીબી ડોક્ટર બનવા માટેની તાલીમ કરતાં વધારે લાંબા ગાળાની તાલીમ એટલે ધ્યાનમનન, પાર્થના અને ત્યાગમય બ્રહ્મચારી જીવનનો અનુભવ કર્યા પછી પ્રભુ ઈસુને પોતાના જીવનના સર્વેસર્વા માને છે અને એમના ચરણે બ્રહ્મચર્ય, આજ્ઞાપાલન અને અપરિગ્રહ (ગરીબાઈ) જેવાં વ્રતો દ્વારા પોતાની જાતને સંપૂર્ણપણે સમર્પી દે છે. યુવાન-યુવતીને મળતી તાલીમ દરમિયાન પોતે ઇચ્છતા ધાર્મિક-સંન્યસ્ત જીવન પોતાને માટે યોગ્ય છે કે નહિ, તે પોતાના જીવન-અનુભવ દ્વારા તપાસે છે.
બીજી બાજુ, ધાર્મિક-સંન્યસ્ત જીવનની તાલીમ આપનાર ઉપરીઓ યુવાન-ઉમેદવારની ચકાસણી કરે છે. બંને ઉમેદવાર અને તેમને તાલીમ આપનાર ઉપરીઓના નિર્ણયમાં સંપસુમેળ હોય ત્યારે એક શુભદિને જાહેર રીતે યુવક કે યુવતી વ્રત લે છે અને આજીવન સમર્પિત જીવનને ભેટે છે. એક સાધ્વી સિસ્ટર આશરે પાંચ-છ વર્ષની તાલીમ પછી વ્રત લે છે. ધર્મગુરુ માટેની તાલીમ વધારે લાંબી છે. એમાં આઠ-દસ વર્ષની કે વધારે સમયની તાલીમ પછી ઉમેદવારને દીક્ષા મળે છે.
વ્રત લેવા, દીક્ષા સ્વીકારવા પાછળ આખરે એક જ કારણ છે, એક જ પરિબળ છે, એક જ શક્તિ છે. તે પ્રેમ છે, પ્રભુ ઈસુ પ્રત્યેનો પ્રેમ. એ પ્રેમથી પ્રેરાઈને જ યુવાન કે યુવતી સંપૂર્ણપણે, દૃઢ નિશ્ચય સાથે પ્રભુ ઈસુને ચરણે પોતાની જાતને સોંપી દે છે. વ્રત કે દીક્ષાની ધાર્મિક વિધિ અને પછીની ઉજવણી એક જ દિવસની વાત છે. પણ વ્રત લેનાર કે દીક્ષા સ્વીકારનાર વ્યકિત બરાબર જાણે છે કે, વ્રત અને દીક્ષા એક જ દિવસની વાત નથી પણ જિંદગીભરના સમર્પણની વાત છે. જીવનભર નિભાવવાની વાત છે. જીવનભર નિભાવવાની પ્રતિબદ્ધ, વચનબદ્ધ જવાબદારી છે.
એ વ્રતધારી કે દીક્ષિત વ્યકિત બરાબર જાણે છે પોતાનું સમર્પિત જીવન જીવવા માટે તેઓ ખુદ પોતાની શક્તિઓ અને ગુણવિશિષ્ટતાઓ ઉપર નહિ પણ પ્રભુ ઈસુની શક્તિ કે વરદાન ઉપર આધાર રાખવાનો હોય છે. રોજબરોજની પ્રાર્થના, ધ્યાનમનન, ઈશ્વરના શબ્દ (બાઈબલ), સંઘજીવન, વડીલોનું જરૂરી માર્ગદર્શન, નિષ્ઠાભર્યું સેવાકાર્ય, ત્યાગમય જીવન, વગેરે દ્વારા પોતાના સમર્પિત જીવનને વ્યકિત પોષતી રહે છે.
જયારે એક સમર્પિત વ્યકિત દૈનિક પ્રાર્થના, ધ્યાનમનન, ઉપાસના વિધિ, વગેરે બાબતોમાં બેદરકાર બને, પોતાનું સમર્પિત જીવન શિથિલ થવા દે, ઢીલાઈ પેસવા દે, ત્યારે એમનું સમર્પિત હૃદય ખાલી બનવા માંડે. પરંતુ હૃદય કદી ખાલી રહેતું નથી. જેટલા પ્રમાણમાં એક સમર્પિત વ્યકિતના હૃદય ખાલી થાય પ્રભુ ઈસુના પ્રેમથી વિખૂટું પડે છે, તેટલા પ્રમાણમાં એ હૃદય દુન્યવી, ભૌતિક બાબતોથી ભરાય છે. ભૌતિક બાબતોમાં કોઈ ઉચ્ચ હોદ્દો કે સ્થાનમાન માટેની ઈચ્છા હોય, એ માટેનો પ્રયત્ન હોય, સત્તા અને અધિકાર મેળવવા માટેની લાલસા હોય, સાધનસંપતિ માટેની આસક્તિ હોય, વિજાતીય વ્યકિત પ્રત્યેનું આકર્ષણ હોય – એમ અસંખ્ય બાબતો હોઈ શકે. આવાં બધાં આકર્ષણો સ્વાભાવિક ગણીએ તો પણ એને પોષવામાં, આકર્ષણને તાબે થવામાં, સમર્પિત વ્યક્તિથી નાનીમોટી ભૂલ થાય છે, ઘોર પાપ પણ થઇ શકે છે.
બાઇબલમાં ઈસુના એક શિષ્ય યહૂદાની વાત છે. ઈસુએ પોતાના અંતેવાસી તરીકે પસંદ કરેલી એ વ્યકિત યહૂદા બીજા અગિયાર અન્તેવાસીઓની જેમ પૂરા ત્રણ વર્ષ ઈસુ સાથે ફર્યા, એમના સંદેશા સાંભળ્યા. ઈસુએ કરેલા ચમત્કારોના સાક્ષી બન્યા. ઈસુએ ભરોસાથી એમની નાની ટુકડીનાં નાણાંની થેલી એ યહૂદાને સોંપી હતી. થેલીમાંથી નાનીનાની ચોરી કરીને આખરે ત્રીસ ચાંદીના સિક્કા માટે યહૂદા ઈસુને દગો દેનાર શિષ્ય બન્યા!
‘કેરળના મામલા’માં પેલા સાધ્વીબહેન સિસ્ટરને કે જેમની સામે બળાત્કારનો આક્ષેપ થયો છે એ બિશપને કે બંનેને હું ગુનેગાર કહેતો નથી. ઈસુએ કહ્યું છે કે, “કોઈનો ન્યાય તોળશો નહિ, જેથી તમારો પણ ન્યાય નહિ તોળાય” (માથ્થી ૭:૧). પરંતુ અખબારો અને અન્ય સોશિયલ માધ્યમોમાં આવતા અહેવાલોમાંથી મને લાગે છે કે, કંઈક ખોટું તો થયું છે. બંને વચ્ચે અધિકાર અને સત્તાનો પ્રશ્ન ઉભો થયો હશે. બંને વચ્ચે કંઈક અજુગતું મેળવવાની લાલચ હશે. એમાં કોઈનો સ્વાર્થ હશે; એકની કે બંનેની સંડોવણી હશે. બે હાથ વિના તાળી પડાતી નથી.
બિશપ સત્તા પર છે. કોઇપણ ધર્મપ્રાંતમાં બિશપ સર્વેસર્વાં ગણી શકાય. અંગ્રેજીમાં કહેવત છે, Absolute power corrupts absolutely અર્થાત સર્વોચ્ચ સત્તા (માણસને) સંપૂર્ણપણે ભ્રષ્ટ કરે છે. સાધ્વીબહેન યુવતી આદરમાન અને અહોભાવથી બિશપ પાસે ગયાં હશે. એમણે બિશપની નજરમાં વાત્સલ્યભાવ જોયો હશે. પોતાની સાથેનું એમનું વર્તન માન્ય રાખ્યું હશે. આમ, બંને વચ્ચેનો મામલો આજની પરીસ્થિતિ એટલે આક્ષેપ અને પ્રતિઆક્ષેપ સુધી પહોંચી છે. આ બધું તો કાલ્પનિક બાબતો છે. સાચી વાત એ બિશપ કહે છે તેમ ત્રણ જણ જાણે છે: પેલાં સાધ્વીબહેન, બિશપ પોતે અને ઈશ્વર જાણે છે.
હું માનું છું કે, જે કંઈ થાય છે તે આખરે આપણી ભલાઈ માટે થાય છે. હવે સાધ્વીબહેન સિસ્ટર અને બિશપ વચ્ચેનો મામલો કોર્ટમાં છે. બિશપની ધરપકડ થઈ છે. હું ઈચ્છા રાખું છું કે, સત્ય બને તેમ જલ્દી બહાર આવે. ગુનેગાર કે ગુનેગારો પશ્ચાતાપ કરી ત્યાગ-ઉપવાસને રસ્તે પોતાનું જીવન સુધારે. સાત વાર નહિ પણ પોતાના શિષ્યોને સિતેર વખત માફી આપવા સલાહ આપનાર પ્રભુ ઈસુ પશ્ચાતાપી માણસને માફી આપવા તત્પર છે.#
Changed On: 16-10-2018
Next Change: 01-11-2018
Copyright Fr. Varghese Paul, SJ – 2018
ફાધર ઈસુદાસ ક્વેલીએ બાઇબલના અનુવાદનું કામ શરૂ કર્યુ એ જ વર્ષે ૧૯૬૪માં હું ઈસુસંઘમાં દાખલ થયો હતો. પરંતુ ફાધર ઈસુદાસ સાથેનો મારો સબંધ હું અમદાવાદ ખાતે સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં ભણતો હતો ત્યારથી શરૂ થાય છે. હું મુંબઈ ખાતે એક વર્ષ માનવવિદ્યાનો એટલે મુખ્યત્વે અંગ્રેજી સાહિત્ય, લૅટિન અને ગ્રીક ભાષાઓનો અભ્યાસ અને ત્યાર બાદ માઉન્ટ આબુ ખાતે સાધનાભવનમાં એક વર્ષ ગુજરાતી ભાષાના અભ્યાસ પછી જૂન ૧૯૬૮માં કૉલેજમાં દાખલ થયો હતો.
ઈસુસંઘની છેલ્લી તાલિમ માટે તેઓ ૧૯૬૩માં તમિલનાડુના શેમ્પગન્નુર ખાતે સિક્રેટ હાર્ટ કૉલેજમાં હતા. તે વખતે જાન્યુઆરી ૧૯૬૪માં ફાધર ઈસુદાસે કદી કલ્પી નહોતી એવી નિમણૂંક તેમણે ઈસુસંઘની સમાચાર-પત્રિકા દ્વારા મળી! ગુજરાતી ભાષાના મૂર્ધન્ય–ભગીરથ અનુવાદક નગીનદાસ પારેખ જોડે અદ્યતન ગુજરાતી ભાષામાં બાઈબલનો અનુવાદ કરવા માટે તેમની નિમણૂંક થઈ છે!
મોહરમ ભારતનો એક રાષ્ટ્રીય તહેવાર છે. મોહરમ એટલે સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશ જણાવે છે તેમ, “હિજરી સનનો પહેલો મહિનો” એમાં તાજિયા નીકળે છે. આ વર્ષે ૨૦૧૮માં સપ્ટેમ્બરની ૨૧મી તારીખે મોહરમ શરૂ થાય છે.
હુસેન ઇચ્છતા નહોતા કે, પોતાની સામેના યઝીદના આતંકી સેનાના હુમલામાં પોતાના શહેર અને નાગરિકોને વેઠવું પડે. એટલે હુસેન પોતાના કુટુંબકબીલા અને સાથીદારોના ૭૨ માણસોને લઈને મદીના (Medina) શહેરમાંથી ઈરાકના કુફા જવા નીકળી પડ્યા. પૂર્વના લોકોમાંથી ટેકો મળવાની હુસેન આશા રાખતા હતા. પરંતુ યઝીદની ૩૦૦૦ જેટલી સેનાએ હુસેન અને એમની સાથેના લોકોને રસ્તામાં જ રોક્યા.
આ એક હાઈસ્કૂલ વિદ્યાર્થિંનીની વાત છે. તે અમદાવાદ ખાતે સેન્ટ ઝેવિયર્સ લૉયોલામાં ભણતી હતી. તેના બાપુજી મહીને એક લાખ રૂપિયા કમાતા હતા. તેની બહેનપણીઓ બધી ટયૂશનમાં જતી હતી. એટલે તેણે પોતાના બાપુજી પાસે જઈને ટયૂશન ફી માટે પૈસા માગ્યા. તેના બાપુજીએ પૂછ્યું, “તને બુદ્ધિ છે કે નહિ?” “હા, મને બુદ્ધિ છે,” દીકરીએ કહ્યું. “તો તારે ટયૂશનની જરૂર નથી. જા, સ્કૂલમાં જઈને વ્યવસ્થિત રીતે ભણ.” બાપુજીએ ટયૂશન ફી આપવાને બદલે દીકરીને જાત-મહેનતનો રસ્તો બતાવ્યો.
પ્રાયશ્રિત સંસ્કાર (કન્ફેશન) એટલે ઈતર ધર્મના લોકો માટે પાપ આચરનાર માણસકોઈ પુરોહિત પાસે જઈને પોતાના પાપ એકરાર કરે છે, જેનો પુરોહિત દૂરપયોગ કરી શકે છે. પ્રાયશ્રિત સંસ્કાર અંગે આ વ્યાખ્યા એક ખૂબ સાદીસીધી, ઉપરછલ્લી અને ખોટી સમજણ છે. હું માનું છું કે, રેખા શર્માને આવી કોઈ ગેરસમજણ કે આવી ખોટી સમજણ હશે! એટલે જ તેઓ નેશનલ કાઉન્સિલ ફોર વેમન (NCW)ના અધ્યક્ષ તરીકે પ્રાયશ્રિત સંસ્કારની પ્રથાને નાબૂદ કરવાની માંગણી કરી છે. (ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા જુલાઈ ૨૭, ૨૦૧૮).
કંધમાલ એ ઓડીસા રાજ્યનો એક પછાત જિલ્લો છે. પણ ત્યાં ખ્રિસ્તીઓ સામેની સતામણીથી આજે ‘કંધમાલ’ એક વિશ્વવિખ્યાત નામ બની ગયું છે! કંધમાલમાં સ્વામી લક્ષ્મનાનંદ સરસ્વતીએ આદિવાસી ખ્રિસ્તીઓને ‘ઘર વાપસી’ના કાર્યક્રમો હેઠળ ખૂબ વિખવાદો સર્જ્યા હતા અને સ્વામી અનેક કોર્ટ કેસોમાં ફસાયા હતા. કંધમાલના લોકો કહે છે કે, કેટલાક કેસોમાં સ્વામીના વિરુદ્ધમાં ચુકાદો આવવાની શક્યતા હતી. ત્યાં સ્વામીની હત્યા થઈ.
‘પરમપ્રસાદ’ની પેટી પર પેશાબ કરનાર બે યુવાનના ગુપ્તાંગો પર બળતરાની થયેલી પીડાથી સરકારી દવાખાનામાં લઈ ગયા. વિચિત્ર લાગતી બળતરા માટે ડોકટરો કઈ કરી શક્યા નથી. એટલે તેઓએ બને યુવાનોની પાસે ૧૪૫ કિલોમીટર દૂર બેરહામપુર ખાતે આવેલી મેડીકલ કોલેજના ડોક્ટરોએ પણ નિદાન કરી સારવાર કરવાની પોતાની અશ્રમતા બતાવી! રાઈકિયા ખાતેના દેવળથી દસ કિલોમીટર દૂર આવેલા પોતાના ગામ લૂહુરિગ્યામાં પાછા આવતાં બને યુવાનોનું મૃત્યુ થયું.
એક વડીલ મિત્રે મને સલાહ આપી. સોસિયલ મીડિયાથી દૂર રહો. નહિ તો તમને એનો નશો ચઢશે અને તમે તમારો મતી સમય વેડફી નાખશો. વાત સાચી છે. સોસિયલ મીડિયાનો નશો ચઢેલા માણસોને હું ઓળખું છું. એના માઠા પરિણામોથી હું વાકેફ છું. એટલે હું સાવધાન રહું છું. પણ સોસિયલ મીડિયાથી દૂર રહેતો નથી. કારણ, આજે સોસિયલ મીડિયાથી યુવક-યુવતીઓની દુનિયા છે. મારા લેખનકાર્યમાં યુવક-યુવતીઓ સાથે મારો નાતો છે. એમના સોસિયલ મીડિયાની દુનિયામાંથી કઈક ને કઈક હમેશા શીખતો રહું છું. સોસિયલ મીડિયાથી મને ઘણી વાર પ્રેરણાત્મક, ચિંતનીય અને માહિતીસભર વાતો જાણવા મળે છે.
દિવસો અને અઠવાડીયાઓ પસાર થવાં માંડ્યા. લીલી ડોક્ટરના કહ્યા પ્રમાણે બધું કરતી હતી. તે પોતાના ગુસ્સા પર બરાબર કબજો મેળવી શકી હતી. એટલું જ નહી પણ બધી બાબતોમાં સાસુમા સાથે ખૂબ પ્રેમ અને આદરમાનથી વર્તતી હતી. સાસુમા પણ લીલીના જીગરી દોસ્ત બની રહ્યા હતાં
બધાં લોકો પોતાના જીવનમાં સુખને શોધે છે. ઘણાં માણસો પોતાના જીવનમાં સુખ મેળવવા માટે મરણિયો પ્રવાસ કરે છે. સુખ પાછળની દોડમાં કેટલાક લોકો ખૂબ નાણાં એકઠાં કરે છે. સત્તા મેળવે છે. ઘણાં બધાં માણસો ઉપર પોતાનો અધિકાર જમાવે છે. સારાખોટા સંબંધો બાંધે છે. પણ આવાં બધાં લોકો પાસેથી સુખ દૂર ભાગે છે. તેઓ અઢળક નાણાં, સાધન-સંપત્તિ અને ‘વાહ-વાહ’ કરનારા લોકો વચ્ચે પણ સુખથી વંચિત રહે છે. સુખશાંતિના બાહ્ય દેખાવ પાછળ આવાં લોકો એકલવાયાપણું અનુભવે છે. બેચેની અનુભવે છે. દિલની શાંતિ, અંતરનો આનંદ ઝંખ્યા કરે છે.
મારા ૭૫મા જન્મદિવસની ઉજવણી દર વર્ષની જેમ અમદાવાદમાં કે અપવાદરૂપે કેરળમાં મારે ઘેર ઉજવવી, એ મારા મનનો પ્રશ્ન હતો. મારાં બાના મૃત્યુની પ્રથમ પુણ્યતિથિએ હું મારા વતનના ઘરે જવાનો હતો. વળી મારા નાના ભાઈ થોમસની પૌત્રીના સ્નાનસંસ્કાર કરાવવા માટે થોમસનું તથા ભત્રીજાનું પણ મને આખરે આમંત્રણ હતું. મારા જન્મદિવસની ઉજવણી, અમેરિકામાં જન્મેલી પૌત્રીનો સ્નાનસંસ્કાર તથા બાની પુણ્યતિથિ નિમિત્તે અમે નવ ભાઈ બહેનોએ વતન કેરળમાં ભેગા થવાનું નક્કી કર્યું હતું.
સર્વોચ્ચ અદાલતે (સુપ્રીમ કોર્ટે) ૨૦૧૮ માર્ચ ૯મીએ મારી દ્રષ્ટિએ એક વિવાદાસ્પદ કાયદો ઘડ્યો છે. એના બીજા દિવસે ટાઈમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા જેવાં છાપાંઓ અને સામયિકોમાં એના અહેવાલ આવ્યા છે. “ઈચ્છામૃત્યુ અંગે સુપ્રીમ કોર્ટનો આવકાર્ય ચુકાદો” ના SHIIRSHKશીર્ષક હેઠળ વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ધરાવતું આપણું પાક્ષિક ‘નયા માર્ગ’ લખે છે, “હવે ઈચ્છામૃત્યુ અંગેની માર્ગદર્શિકા માટે સંસદમાં કાયદો ઘડાશે અને ભારતમાં અમલી બનશે… અસાધ્ય રોગથી પીડાતા દર્દીને સાચા અર્થમાં મુક્તિ મળશે…”
માનવજીવનની ગુણવત્તામાં માનનાર લોકો માનવજીવનને કોઈ માણસના જીવનને કેવળ ગુણવત્તાને આધારે મૂલવે છે. મતલબ કે, ગુણવત્તા વિનાના માનવજીવનનું કોઈ મૂલ્ય નથી! માનવજીવનની પવિત્રતામાં માનનાર લોકો માને છે કે, માનવજીવન પવિત્ર છે; માનવજીવન ઈશ્વરે આપેલી અમૂલ્ય ભેટ છે. જીવન પવિત્ર છે એટલે કોઈ પણ રીતે કે કોઈ પણ કારણથી માનવજીવનનો નાશ કરી ન શકાય. માણસનું અકુદરતી મૃત્યુ થાય એવું કોઈ પગલું કદી લઇ ન શકાય.
ઈચ્છામૃત્યુ કે દયાવધ આખરે ખૂન છે, નરી હત્યા જ છે. હું દ્રઢપણે માનું છું કે, જે માણસ માનવજીવન સર્જી ન શકે તે માણસ કોઈ પણ કારણસર પોતાનો કે બીજાનો જીવ લઇ ન શકે. ઈચ્છામૃત્યુને ગૌરવપૂર્ણ મૃત્યુનો અધિકાર કહેનાર માણસે સાચો, નિ:સ્વાર્થ પ્રેમ તથા ઊંડી આંતરીક શાંતિ પણ કદી અનુભવ્યાં જ ન હોય. તેમને જીવનનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં નિ:સહાય અવસ્થામાં પોતાને નિ:સ્વાર્થ પ્રેમાળ સેવાચાકરી મળી રહેશે એવી કોઈ ખાતરી નથી. દેખીતું છે કે આવા માણસો માનવજીવનને પવિત્ર અને સર્વશ્રેષ્ઠ મૂલ્ય તરીકે આંકી શકતા નથી.